Ngày xưa một trong các loài cá lội trắng sông rạch là cá linh. Lúc nước lũ rút cuối tháng 10 âm lịch, cá linh cuồn cuộn từ đồng bơi rào rào ra sông rạch là ngay mùa đánh cá.

Cá linh chế biến đủ các món mà món nào cũng ngon như cá kho, cá chiên, cá nướng, canh chua, chả cá… Nhưng món ngon để lại dư vị dài lâu từ cá linh chính là nước mắm cá linh.

Ven sông Tiền, sông Hậu nhà nào cũng mua vài cái lu, khạp da bò ủ cá. Mà ủ cá phải cần muối cục mới cho nước mắm ngon. Và thế là vào mùa cá linh diêm dân các nơi chở muối đi bán dạo kìn kìn vùng lũ.

Lúc ủ cá để cho nước mắm ngon người ta phải vớt dầu cá phụt lên, mỗi ngày phải mở nắp lu diệt dòi bọ. Cá linh ủ khoảng 2 - 3 tháng, xác cá thấm muối tan rã thành nước sền sệt màu trắng đùng đục.

Lúc đó cận Tết lại là thời điểm chòm xóm thi nhau thắng nước mắm cá linh. Nước mắm cá linh là quà biếu thân tình tặng người dân thành thị và những người lỡ bước xa quê.

Khi thắng nước mắm cá linh sẽ bốc mùi khó chịu. Trong tiết trời vào xuân, gió lành lạnh sẽ đưa mùi hăng hắc đi xa, những đụn khói bốc lên cay xè mắt. Khói, mùi hôi từ mắm cá khó chịu nhưng dân quê chẳng ai phàn nàn.

Sau khi lấy nước cốt (nước nhất) nước mắm cá linh có màu vàng sậm, mùi thơm thơm khác hẳn mùi khó ngửi ban đầu.

Thường 2 giạ cá lấy được 40 lít nước cốt, lấy nước cốt xong người ta tiếp tục nấu lấy nước nhì dùng kho cá cho ngon chứ ít ai làm nước chấm.

Hồi đó phụ nữ ở quê ai cũng thành thạo thắng nước mắm cá linh, ai không biết bị bên chồng, xóm giềng chê trách.

Nước mắm cá linh đúng hiệu ngon không thua gì nước mắm cá cơm. Cái vị ngon đặc trưng đã nhuốm vào máu thịt những ai sinh trưởng nơi vùng đất ven đầu sông Tiền, sông Hậu. Xa nó là nhớ gì đâu!

Thoáng cái đã là chuyện xưa. Giờ cận Tết chẳng cô gái trẻ nào lo bận lòng chuyện bị "chửi" không biết thắng cá linh.

Các cô quan niệm đơn giản, cái mùi mắm cá tanh tưởi hay ngồi phùng má thổi lửa nấu mắm cá linh hai mắt cay xè đã là chuyện dĩ vãng. Người già thở dài, không khí Tết thiếu cái mùi hăng hắc, thiếu khói lam bốc lên từ lò nấu cá linh yên ả buồn tới nao lòng.

Chuyện xưa thay đổi cũng do nguồn lợi cá linh bị giảm sút, nước mắm cá linh vị ngon độc đáo không kém các loại nước mắm trứ danh nhưng mấy ai bỏ công khai thác gây dựng thương hiệu, cho nên nước mắm ngon nhưng chỉ có dân vùng lũ tận hưởng chưa tới tay người thị thành.

Trái với trước đây lũ lớn hay nhỏ cá linh vẫn lội xanh mặt nước. Bây giờ cá linh 1 ký đã mấy chục ngàn đồng nhưng ít quá nên có bao nhiêu là người ta mua bấy nhiêu.

Nhớ gì đâu bao mùa cá linh đã trôi dần theo ký ức. Nhớ Tết xưa ngẫm Tết nay lòng băn khoăn tự hỏi mai này ai còn nhớ thắng nước mắm cá linh, còn chứng kiến mấy bà mấy cô xì xụp ngồi canh ngọn lửa.

Hồn quê xưa đã thấm vào trí não bao người nay phai nhạt dần lòng cảm thấy buồn buồn. Không còn cảnh khói lam bốc thẳng phất phơ sáng sớm hay chiều tà, không còn những chai nước mắm cá linh tặng nhau như món quà chí tình, như lời nhắn nhủ dù xuôi ngược, thành bại vẫn đừng quên cố hương nay cũng xa dần…

Thanh Dũng